Nieuwstaat.
Gezichtsbedrog neemt in de beeldende kunst al eeuwenlang een specifieke plaats in. Vooral na de uitvinding van de perspectief hebben zowel kunstenaars als geleerden zich veelvuldig met dit intrigrerende en veel zijdige onderwerp beziggehouden.

Gezichtsbedrog fascineert en dat is in de beeldende kunst niet anders dan op de kermis. Bovendien is schilderkunst gezichtsbedrog. Het schilderij is nooit wat het lijkt te zijn.
Dit boek bevat beschrijvingen van tien zeer uiteenlopende vormen van beeldillusies in de kunst vanaf de Renaissance.

Gezichtsbedrog of een optische illusie is iets wat het oog waarneemt, dat door de hersenen anders geïnterpreteerd wordt. Gezichtsbedrog toont meestal eigenschappen van ons visueel perceptiesysteem aan, de mechanismen in de hersenen die grotendeels bepalen wat wij menen waar te nemen.

Er zijn twee foutenbronnen:
1. fysiologische illusies, gebaseerd op eigenschappen van het menselijk oog. Voorbeeld: een nabeeld op het netvlies, of van ver een reclamepaneel als homogeen gekleurd zien, terwijl het feitelijk gestippeld is.
2. psychologische illusies, waarbij de hersenen de signalen verkeerd interpreteren. Voorbeeld: een onmogelijke figuur waarnemen, of een gezicht in de wolken onderscheiden.

Zien is een synthese van diverse aspecten; in elk van die facetten kan de waarnemer mis-zien. Waarnemingen die mogelijk fout geïnterpreteerd kunnen worden, zijn onder andere helderheid (contrastillusie), kleur (kleursubjectiviteit), afstand (3D-effect), dimensies (lengte, grootte), verplaatsing (snelheid), aard (herkenningsmisser, bijvoorbeeld 'tante Julia' roepen tegen een volslagen onbekende).

Bij veel illusies wordt iets foutief waargenomen, maar beseft de kijker tegelijkertijd wat de ware toedracht is. Zien speelt zich immers niet in dezelfde hersendelen af als weten. Bij de sterkste illusies wordt de kijker helemaal bedot, zoals nagestreefd door de special effects in een film. Daar maakt men gebruik van toepassingen zoals de Ames-kamer en de bouw van gravitatieheuvels.

Eén genre van de schilderkunst streeft opzettelijk na dat de kijker vals voor echt aanneemt, en wordt trompe-l'oeil genoemd. Ook andere elementen van gezichtsbedrog komen in de schilderkunst voor, zoals bij Escher.

Gezichtsbedrog laat zich gemakkelijk illustreren. Vele wetenschappelijke musea stellen illusies tentoon. Al zo lang als de beeldende kunst (de schilderkunst voorop) bestaat, spiegelt zij de kijker een bedrog voor. ‘Dit is geen pijp’, schreef Magritte onder de afbeelding van een pijp. En gelijk had hij. De afbeelding is een afbeelding, niet het ding zelf, net zoals een landkaart het landschap niet is. Altijd zijn er ook schilders geweest die dit bedrog een stapje verder doorvoerden en de kijker opzettelijk op het verkeerde been zetten. Een lijst of een gordijntje dat echt lijkt te zijn, maar het niet is. Een vlieg of een vlinder die zich niet laat wegwuiven of een deurtje dat op een kier lijkt te staan, maar bij nadere beschouwing niet eens een deurtje blijkt te zijn.

De verrassende experimenten met lijnperspectief van enkele hedendaagse beeldend kunstenaars, de illusionistisch beschilderde plafonds van barokkerken, de versluierde voorstellingen van anamorfosen, het pointillisme en toepassingen van geometrische illusies in beeldende kunsten en grafische vormgeving zijn allemaal verwante vormen van gezichtsbedrog.

Van alle categorieën, variërend van curiositeit tot serieuze toepassing, wordt het onderliggende principe of de meetkundige basis besproken met de mogelijke wiskundige, fysiologische of psychologische verklaring van het verschijnsel en de invloed van deze randverschijnselen op de theorie van het zien, met name de gestalt-theorie.

Met 113 afbeeldingen, tekeningen en schema's waarvan vele in kleur.

Crétien van Campen is een Nederlandse auteur, redacteur en wetenschappelijk onderzoeker in de sociale wetenschappen en schone kunsten. Hij is de oprichter van Synesthetics Netherlands en is verbonden aan het Nederlands Instituut voor Sociaal Onderzoek (SCP).