Hoe modern is het verlangen naar onsterfelijkheid nog? De kloof tussen wetenschap en religie is breed. De ziel is volgens velen te reduceren tot een verzameling hersenprocessen. Het idee van een hemel spreekt steeds minder aan. Daarmee lijkt onsterfelijkheid een ouderwets idee. Niets is minder waar. Het verlangen naar onsterfelijkheid is levend als nooit tevoren.

Hoe benader je onsterfelijkheid?

Of en in welke vorm onsterfelijkheid bestaat, zal pas blijken na de dood. Maar ook daarvoor valt er genoeg te zeggen over onsterfelijkheid zonder te vervallen in heikele geloofsdiscussies. Daartoe is enige afstand tot het onderwerp noodzakelijk. Onsterfelijkheid geeft antwoord op een drietal levensvragen: rond de angst voor de dood, de zin van het bestaan en de grondslag van de moraal. Deze kaders vormen de achtergrond van dit onderzoek.

Waar moeten we zoeken?

Uitspraken over onsterfelijkheid zijn te vinden in filosofie, psychologie, theologie en literatuur. Zowel religie als wetenschap geven verklaringen voor onze verlangens te blijven leven, zin te geven aan het bestaan en morele kwesties. Een brede benadering toont de reikwijdte van tradities uit oost en west, heden en verleden, wel of niet religieus.

Vormen van onsterfelijkheid

Onsterfelijkheid kan vele gedaanten aannemen, zoals een persoonlijk voortbestaan in een hiernamaals. Maar houdt de hemel in dat we voor eeuwig God toezingen, hebben we een lichaam, worden we herenigd met onze familie? De vraag wat er nu eigenlijk blijft bestaan en - in het verlengde daarvan - wie ik eigenlijk ben dringt zich hier op.

Reïncarnatie betekent dat er 'iets' van ons blijft bestaan dat de dood van het lichaam overleeft. In de hindoeïstische opvatting is dit meer een persoonlijk principe dan in het boeddhisme. Bij veel opvattingen van reïncarnatie speelt het morele principe van karma een belangrijke rol, maar dit is niet universeel.

Mystieke onsterfelijkheid is een vorm van onsterfelijkheid die voorbij gaat aan de grenzen van tijd, ruimte en individualiteit. Dit ideaal is vormgegeven in verschillende tradities, zoals de Indiase Katha Upanisjade, de neoplatonistische filosofie van Plotinus en het denken van Spinoza. Deze veelal religieus geïnspireerde vormen van onsterfelijkheid zijn in de ogen van sommigen dermate ongeloofwaardig, dat zij zich richten op de eindigheid van ons bestaan. Epikuros, Montaigne en Hume geven antwoord op de vraag hoe we kunnen leven met het besef van onze sterfelijkheid.

Wereldse onsterfelijkheid

Het alternatief tussen de meer religieus geïnspireerde vormen van onsterfelijkheid en de volledige ontkenning hiervan, ligt in een aantal wereldse vormen van onsterfelijkheid: het voortleven via anderen via genetisch en ander lichamelijk materiaal, of door onze idee'n, constructies, romans of opvoeding op hen over te dragen. Maar in hoeverre kan ik nog zeggen dat 'ik' blijf bestaan als alleen mijn naam, bezit of genen blijven bestaan?

De meest concrete manier van voortleven is niet sterven. Medische wetenschap en onsterfelijkheidselixers appelleren aan dit verlangen, het bestaan van invriezingstechnieken om mensen ooit te kunnen genezen van dodelijke ziekten is hier eveneens op gericht. Maar waarin ligt de zin van een eeuwig bestaan?

Wie leeft verder?

Het brede scala van invullingen van onsterfelijkheid overziend, blijken de drie hoofdvragen alleen te kunnen worden beantwoord als ook de vraag naar wie of wat onsterfelijk is in ogenschouw wordt genomen. Er is een verband tussen de invulling van het begrip 'identiteit' en de aard van de onsterfelijkheid die wordt voorgehouden.