Beatrice en Vergilius, de eerste roman van Yann Martel sinds zijn met de Booker Prize 2002 bekroonde The Life of Pi (Het leven van Pi), is dermate origineel en gedurfd van opzet, dat je geneigd bent de auteur alleen daarom al te omarmen. Want als Martel met deze roman iets niet heeft gedaan, dan is het een veilige, respectabele weg kiezen.
Bij alle respect voor Martels moed blijft er echter ook twijfel. De auteur die in The Life of Pi op verrassende wijze dieren opvoerde - Pi ontsnapt aan een scheepsramp in een reddingboot, in het gezelschap van onder meer een Bengaalse tijger - geeft in deze roman opnieuw dieren een sleutelrol, nu in een poging om op een volstrekt ongebruikelijke wijze een roman over de Holocaust te schrijven.
Henry D'Hote is een succesrijk schrijver. Zijn tweede roman heeft diverse prijzen gewonnen, is in tientallen talen vertaald en heeft hem een graag geziene gast op literaire festivals gemaakt. Een Hollywood-verfilming ligt in het verschiet. Hij heeft, welbeschouwd, nogal wat weg van Yann Martel.
Inmiddels werkt hij aan een derde boek. Dat zal de Holocaust tot onderwerp hebben en de opzet krijgen van een flipbook: een 'dubbelboek' dat je aan beide kanten kunnen beginnen te lezen. De ene helft van het boek zal bestaan uit een essay, de andere uit een fictiewerk. Maar een ander fictiewerk dan we gewend zijn te lezen over de vernietiging van de Joden.
Martel schrijft: 'In de vele jaren dat Henry boeken had gelezen en films had bekeken, was het hem opgevallen hoe weinig echte fictie er over de Holocaust bestond. De gebruikelijke invalshoek was vrijwel altijd historisch, feitelijk, documentair, anekdotisch en letterlijk; het waren getuigenisverhalen.'
Henry staat iets anders voor ogen. Hij wil met de Holocaust doen wat andere schrijvers met het fenomeen oorlog hebben gedaan. Anders dan de Holocaust zijn oorlogen oorlog namelijk wél het onderwerp van fictie geweest, en hebben onder meer thrillers, satires en sciencefiction opgeleverd. Waarom is er, zo vraagt Henry zich af, als het om de Holocaust gaat zo'n argwaan jegens de verbeelding?
Hij bespreekt plan met vier redacteuren, een historicus en een boekverkoper. Helaas blijkt het zestal zijn enthousiasme over het flipboek niet de delen evenmin als het idee om de Holocaust aan de verbeelding te onderwerpen. Henry vertrekt gedesillusioneerd.
Als zijn echtgenote een lucratieve baan krijgt aangeboden vertrekken ze naar een niet nader gespecificeerde stad. Henry vergeet zijn boek, al beantwoordt hij wel zijn lezersbrieven. Op een dag ontvangt hij een pakje met daarin een gefotokopieerd verhaal van Flaubert en een toneelstuk waarin een sprekende aap en een sprekende ezel worden opgevoerd, respectievelijk Vergilius en Beatrice genaamd. De literaire allusie is duidelijk: Vergilius is in De goddelijke komedie Dante's gids in hel en vagevuur, Beatrice zijn gids in het paradijs. Maar wat is de betekenis van dit alles?
Verhaal en toneelstuk blijken hem toegestuurd door een oude taxidermist, iemand die dieren opzet. Wanneer Henry hem opzoekt, leidt de oude man hem rond in zijn winkel, waar zich talloze opgezette dieren bevinden, en laat hem de opgezette ezel Beatrice en de brulaap Vergilius zien. Ze zijn, zo vertelt hij, zijn 'gidsen door de hel'.
De tot dan toe tamelijk conventionele roman neemt vervolgens een wending en we belanden via de absurdistische, Beckettiaanse dialogen van een ezel en een aap en vervolgens via een reeks spelletjes in een van de wonderlijkste allegorische variaties op de Holocaust die ooit zijn geschreven. Niet de roman die Henry voor ogen stond, maar via een omweg toch weer wel.
De lezer blijft verbijsterd achter - welbeschouwd de enige juiste reactie op een confrontatie met de de Holocaust. Beatrice en Vergilius is op een zeurende manier zowel integer en moedig als onthutsend en onbevredigend.