In Nederlandse steden die zich rond de eeuwwisseling hebben uitgebreid tref je vaak Indische of Afrikaanse' buurten aan. Ze zijn de blijvende getuigen van een nationalistische koorts die zich van het Nederlandse volk meester maakte, althans van het niet socialistische deel. Stadsuitleg was in 1900 een bewijs van modernisering. De Nederlandse variant van het Europese imperialisme uit die tijd was dat ook. De verbinding tussen beide legt de historicus Maarten Kuitenbrouwer in zijn studie Nederland en de opkomst van het moderne imperialisme.

Zijn boek is in de eerste plaats interessant door zijn brede vraagstelling. Waar was het Nederlandse imperialisme, toen in het laatste kwart van de negentiende eeuw tal van Europese staten elkaar de loef afstaken in de jacht op koloniën? Ook Nederland werd toen in die vaart der volkeren opgestoten, maar de drijfjacht sloeg meer naar binnen dan naar buiten. Men richtte zich op consolidatie van wat men uit een ver verleden had verworven —Indië en Curacao plus Suriname— en niet op nieuwe streken in Afrika. Het land raakte in rep en roer voor de Boeren in Transvaal, maar de stamverwantschap uitte zich eerder in een cultureel imperialisme dan in regelrechte militaire hulp in de strijd van de Afrikaanders tegen de Britten.

De voornamelijk commerciële expansie uit de tijd van de Republiek was de historische en tegelijk glorieuze last die het Koninkrijk in de negentiende eeuw had te dragen. Nederland was nu definitief een mogendheid van de tweede rang en zocht voor de bescherming van zijn overzeese bezittingen de steun van Engeland en de kracht van het beginsel van de internationale handelsvrijheid. De prijs voor die Britse steun werd in 1824 bij tractaat betaald. Nederland zag af van zijn aanspraken in Brits-Indië en in, Malakka ten gunste van een erkenning van zijn invloedssfeer bezuiden Singapore. De handelsvrijheid was het meest gebaat bij een politiek van afzijdigheid in de internationale betrekkingen. Het Nederlandse neutralisme was in die tijd gebaseerd op Realpolitik en niet op moralistische overwegingen.

Kuitenbrouwer is op zoek gegaan naar stemmen en acties die de rust en orde in Den Haag en zijn koloniën doorbraken. Aan het begin van de imperialistische hausse in Europa — rondom 1870 — lijkt het erop alsof Nederland op de oude voet door wil gaan. Opnieuw wordt de consolidatie van het bezit in Indië afgekocht door het prijs geven van een koloniale bezitting elders. De nederzetting Elmina op de Goudkust (thans Ghana) werd aan Groot-Brittannie afgestaan in ruil voor een Britse erkenning van de souvereiniteit van Nederland over Sumatra (en de mogelijkheid van het werven van Indiase contract-arbeiders voor Suriname). Indië en Curacao waren blijkbaar heilig bezit en daar had men een krachtdadig optreden voor over, respectievelijk in Atjeh en tegen Venezuela.

Dit historische beeld van consolidatie en onthouding vond zijn weerslag in het politieke bestel in Den Haag. Buitenlandse Zaken — het ministerie waarin men voornamelijk een nonpolitiek moest voeren — was de sluitpost van elke kabinetsformatie in de negentiende eeuw. Politieke conflicten waren geconcentreerd in het departement, waar de koloniën werden beheerd. Voor zover er impulsen waren tot in ieder geval commerciële expansie (en exploitatie van nieuwe gebieden in Indië), kwamen zij uit de omgeving van de Kamers van Koophandel, de belangenvertegenwoordigingen van de handel. Prikkels tot een actievere deelneming in de verkenning van koloniën zonden daarnaast de wetenschappelijke genootschappen uit, die op overzeese gebieden waren gericht. De zending en missie daarentegen waren aanvankelijk in de negentiende eeuw in Nederland nogal bescheiden. Het koningshuis was dat in die tijd ook, met uitzondering van prins Hendrik, de broer van de regerende Willem 111, die geld en belangstelling opbracht voor overzeese avonturen.

In de jaren '90 en rondom de eeuwwisseling — de hoogtij van imperialistische conflicten in en buiten Europa— is ook Nederland meer opgestuwd in deze internationale vaart De koloniale expedities tegen de vorst van Lombok en ter onderwerping van het onafhankelijke Atjeh vinden in het vaderland grote weerklank; nationale afschuw over het 'verraad' van de respectievelijke vorsten en woede uit vernedering worden afgewisseld met overwinningsgedruis, wanneer Van Heutsz of een zijner collegae de politionele acties in de archipel tot een goed einde hebben gebracht Maar bovenal zijn het de Transvaalse Boeren in Zuid-Afrika die in hun strijd tegen de Britten aller harten doen kloppen. De verzuiling heeft op dit nationalisme geen greep, want stamverwantschap met de verre Boeren gaat zelfs de katholieken boven afkeer van de zo nabije reformatie. 'Nieuw Holland' in Zuid-Afrika is een droombeeld voor diegenen die vrezen dat een Duitse expansie Nederland zal annexeren en een Brits Nederland- Indië. Dan zal er altijd nog een natie zijn in Zuidelijk Afrika, waarnaar de (protestantse) kern van de natie kan worden overgebracht. Zulke gedachten had bijvoorbeeld de antirevolutionaire leider Kuyper, aanvankelijk althans. Later zou hij teleurgesteld raken in de kracht van de Boeren bij hun verdediging van een Nederlands cultuurgoed. Hij begon rondom de eeuwwisseling zijn hoop te stellen op de Verenigde Staten, waar hij met eigen ogen de standvastigheid van een uit de Nederlandse immigratie overgebrachte calvinistische erfenis kon aanschouwen. Kuyper was overigens met de socialist Van Kol de enige die een tamelijk coherente visie op het imperialisme en de Nederlandse positie daarin heeft kunnen ontwikkelen, aldus Kuitenbrouwer. Was het nationale sentiment ten aanzien van de bedrukte Boeren groot, de regering in Den Haag en ook een politiek leider als Kuyper hebben het belang van een goede relatie met Engeland niet uit het oog verloren. In dat opzicht zijn de factoren van consolidatie van het verworvene en voorzichtigheid bij expansie ook geldig gebleven toen de imperialistische koorts Nederland zelf had aangetast. De winst werd in geld uitgedrukt, in economische expansie binnen de traditionele bezittingen en in de formulering van ethische politiek, een vorm van ontwikkelingsbeleid in Indië. Kuitenbrouwer schreef een boek dat tal van historische gegevens samenbindt in een brede visie. Aan het slot confronteert hij de Nederlandse ervaring met vergelijkbare imperialistische staten in Europa. Kort gezegd kende ons land een sterker nationalisme dan dat in België en Portugal, maar het werd uiteindelijk meer naar binnen gekeerd (naar de historische bezittingen) dan het even krachtige van Britse oorsprong. Een fascinerende studie.