Mark Charitonov - De lijnen van het lot of Het kistje van Milasjevitsj
(Van Gennep - Amsterdam)
ISBN 9055150371
uitgave uit 1995
460 pp paperback
(in ongelezen staat!)
Staat van het boek: 9.0-9.5

Het moet gezegd, het is een zeldzaam complexe wereld die Mark Charitonov (1937) tevoorschijn tovert in zijn polsdikke roman met de archaïsche titel 'De lijnen van het lot of Het kistje van Milasjevitsj'. En je kunt bepaald niet zeggen dat hij die wereld voor de lezer zo toegankelijk mogelijk heeft gemaakt. Hij reikt louter fragmenten aan en laat het aan de lezer over die in elkaar te passen. Maar, zo rechtvaardigt de schrijver zijn procédé, dat is precies zoals het in het leven zelf is. “Wij kunnen iemand anders nooit echt begrijpen. Wij kennen slechts fragmenten van elkaar, nooit de hele persoon.”
De inspanning die Charitonov van de lezer verlangt, komt, welbeschouwd, overeen met de inspanning die de schrijver zelf heeft geleverd. Ook voor Charitonov was het personage Milasjevitsj een onbekende toen hij aan het boek begon; hij had hem in een vorige roman voor het eerst opgevoerd en was zo door hem geboeid geraakt dat hij besloot hem in een nieuwe roman nader te 'ontdekken'.
En zo leest de roman ook: samen met de schrijver gaat de lezer, tastend door het duister van allerlei schijnbaar onsamenhangende fragmenten, op zoek naar de persoon van die merkwaardige denker Milasjevitsj. De schrijver is, anders dan gebruikelijk, net zo onwetend als de lezer, en wanneer de lezer aan het eind van het boek nog maar een uiterst fragmentarisch beeld heeft van het personage, kan hij zich troosten met de gedachte dat dit ook voor de schrijver geldt.
De lezer als spiegel van de auteur - dat klinkt nog betrekkelijk overzichtelijk. Maar het duo lezer/schrijver wordt door Charitonov in de roman nog eens verdubbeld in de persoon van Lizavin. Deze literatuurhistoricus is de eigenlijke ontdekker en lezer van Milasjevitsj.
In zijn onderzoek naar provinciale schrijvers uit het begin van deze eeuw is hij op de eigenaardige plattelandsdenker gestuit. Maar over meer dan een paar verspreide geschriften beschikt hij niet. Wel ontdekt hij bij toeval een kistje, het kistje uit de titel, dat grotendeels gevuld blijkt met toffeewikkels waarop Milasjevitsj allemaal raadselachtige aforismen heeft geschreven. Door die aforismen te schikken en te herschikken bouwt Lizavin langzaam een beeld op van het leven en denken van Milasjevitsj, een beeld dat echter zoals gezegd tot aan het eind toe fragmentarisch blijft.
Zo vallen lezer en schrijver samen in de figuur van Lizavin, wat Charitonov regelmatig benadrukt door de wij- vorm te hanteren. “Want wij”, schrijft hij, “dat zijn zowel Lizavin als u en ik, die soms in elkaar overlopen - dat is nu juist het medeauteurschap waaraan elke lezer op sommige, aan de liefde verwante momenten deelheeft.”
Je kunt jezelf slechts via de ander kennen, is de achterliggende gedachte van Charitonovs roman. En hij benadrukt dat door in het verhaal de personen, in het bijzonder Lizavin en Milasjevitsj, zich zo met elkaar te laten vereenzelvigen dat zelfs hun levens op elkaar beginnen te lijken en in elkaar gaan overlopen. Zo raken beiden in de ban van een immer zwijgende vrouw, die op onverwachte momenten hun levenspad kruist en de richting daarvan beslissend beïnvloedt.
De stille aanbedene van Lizavin heet Zoja - ook al een personage uit eerdere romans van Charitonov. Om precies te zijn: 'De lijnen van het lot. . .' is het derde deel van een trilogie.
Charitonov: Het eerste deel, uit 1971, “gaat over de vader van Zoja. Toen hij stierf besloot Zoja voortaan te zwijgen. Omdat ik daar meer van wilde begrijpen, schreef ik de roman 'Een provinciale filosofie'. Het was mijn bedoeling, mijn hoop dat de stilte van Zoja meer zou zeggen dan woorden kunnen zeggen. Maar ik doorgrond haar nog altijd niet. Ik hoop telkens weer dat er een criticus opstaat die mij de betekenis van Zoja uitlegt.”
Van 1980 tot 1985 werkte Charitonov, van wie tot dan toe nog geen enkele roman de censuur had weten te passeren, aan 'De lijnen van het lot. . .'. Maar ondanks de perestrojka duurde het tot 1992 voordat de roman werd gepubliceerd.
'Een provinciale filosofie' - zo heet niet alleen het tweede deel van de trilogie, het is ook titel en thema van de trilogie als geheel. En Milasjevitsj is de goeroe van die filosofie, een filosofie waar, meent Charitonov, iedereen wel iets mee heeft.
“Want verlangen wij niet allemaal naar een huis, een gezin, gezelligheid, naar een leven zonder oorlogen en zonder helden, zonder avontuur en zonder hartstochten? Mijn filosoof, Milasjevitsj, wil dat iedereen zo'n leven krijgt. Hij was dan ook niet tegen de revolutie, want de Russische revolutionairen geloofden dat ze de mensen gelukkig konden maken, dat ze hun een leven buiten de geschiedenis konden schenken, aangezien volgens Marx met het communisme de geschiedenis ten einde zou komen.”
“Uiteindelijk verwerkelijkt Milasjevitsj zijn ideaal niet. Hij leidt leidt een miserabel bestaan en heeft gebrek aan van alles en nog wat. Hij heeft een zieke vrouw, die bovendien stom is, en verlamd. Zijn leven is met zijn filosofie in tegenspraak. Zoals dat in feite met ieders leven het geval is. Uiteindelijk is ieders leven toch tragisch, omdat we nu eenmaal moeten sterven - we willen er alleen niet over nadenken.”
“Hoewel ik Milasjevitsj' filosofie niet de mijne zou willen noemen, schuilt ook in mijn hart ergens een provinciale filosoof. Ik bedoel, als mens ben ik een provinciale filosoof, niet als schrijver. Als schrijver moet je ook de andere, de tragische dimensies van het leven in ogenschouw nemen. Maar als eenvoudig mens, als vader van mijn drie kinderen, ken ik ook de wens om in de provincie te wonen. Ik heb in mijn huis in Moskou een kleine provincie geschapen. Maar als ik dan aan de oorlog in Tsjetsjenië denk, dan weet ik: je mag niet bij dat provinciale blijven stilstaan.”
De provincie, zo moeten we begrijpen, is vooral een geestelijke categorie: het domein van de geest waar het verlangen naar harmonie en eenvoud huist. In Charitonovs romans heeft dat domein de gedaante van twee provinciestadjes, waar zich het leven van Milasjevitsj en dat van Lizavin en Zoja afspeelt. En dat van nog een hele stoet zonderlinge bijfiguren.
Charitonov noemt 'De lijnen van het lot. . .' van al zijn boeken het meest complexe, meest chaotische. “Maar dat komt omdat het leven zelf een chaos is. Het is een boek om vaker te lezen. Net als de boeken van Faulkner, daar ontdek je telkens weer wat nieuws in.”
“Natuurlijk is dit boek niet voor iedereen geschikt. Wie na een lange werkdag thuiskomt, kijkt liever televisie, ik kan me dat heel goed voorstellen. Maar schrijft u alstublieft dat het wel degelijk de moeite loont om zich in zo'n complex boek als 'De lijnen van het lot. . .' te verdiepen. Bovendien is het essentieel dat mensen zich met zulke boeken bezighouden, het is van belang voor de cultuur van een land. Want er is geen enkele cultuur die alleen van massacultuur kan leven.”
“Dat geldt ook voor Rusland. Maar gelukkig is Rusland nog altijd een land van hoge cultuur. Het zijn de schrijvers geweest die de cultuur door het communistische tijdperk hebben geloodst. Zij waren het die tenminste nog een zekere vrijheid namen om over dingen te schrijven waar anderen niet over durfden te spreken. Schrijvers waren toen dan ook van allerlei markten thuis, ze schreven over politiek, over wetenschap, economie, geschiedenis, landbouw. Daarin ligt ook het belang van iemand als Solzjenitsyn: die was historicus, politicus en wat al niet. Tegenwoordig hoeft dat niet meer. Journalisten kunnen dat nu beter dan schrijvers. Schrijvers moeten nieuwe wegen vinden en nieuwe terreinen.”
“Misschien kun je de Russische schrijvers van nu, met name hun betrekkelijke stilte, vergelijken met het orkest uit een kort verhaal van mij dat mijn Franse uitgever onlangs in een speciale editie heeft uitgebracht. 'Het stomme orkest' heet het. Het gaat over musici die om verschillende redenen niet kunnen spelen. De violist kan zijn vingers niet bewegen, de trompettist heeft een longaandoening. Ze komen bij elkaar om stomme muziek te spelen. Ze hebben zelfs een componist bereid gevonden een stuk voor hen te schrijven zonder geluid. Ik zei het u al: stilte kan heel veelzeggend zijn.”

Prijs €7,50