Twee dagen voor Kerstmis had — wij vermeldden het reeds uitvoerig — in het Coöoeratiecentrum „Oranjewoud" een bijzondere gebeurtenis plaats. Daar werden officieel de eerste exemplaren uitgereikt aan de schrijvers en aan de pers van het boekwerk „Erf en Wereld", behandelende het ontstaan, de opkomst en de ontwikkeling van de agrarische coöperatieve beweging in Friesland. De heer Dr. R. Kuperus, voorzitter van het Instituut voor landbouwcoöperatie, gaf daarbij een uiteenzetting van de totstandkoming van het werk, dat de heren J. P. Wiersma en drs. K. Tjepkema in samenwerking hebben geschreven. Het is een kloek boekwerk geworden van 364 pagina's, plus nog enkele tientallen pagina's met honderden portretten, kiekjes van zuivel- en andere fabrieken en vele historische merkwaardigheden. Het is gestoken in een fraaie grasgroene linnen band met goudopdruk en een stofomslag, waarin de titel „Erf en Wereld" symbolisch tot uitdrukking komt. Het overzicht is gesplitst in drie delen: 1. Boerenvolk in beweging (XII hoofdstukken). 2. Vruchten der samenwerking (V hoofdstukken) beide van J. P. Wiersma, en 3. Het erf is de wereld (III hoofdstukken) van drs. K. Tjepkema. De laatste heeft ook het meeste materiaal voor het boek verzameld. Een deel van wat hier beschreven staat, hebben wij ook al — in wat andere vorm uiteraard — kunnen lezen in gedenkboeken van jubilerende agrarische organisaties, ook op werknemersterrein. Maar het boek van Wiersma en Tjepkema is een groots samenvattend geheel van de geschiedenis der coöperatieve beweging in Friesland (al steken de schrijvers hun neus ook wel eens buiten de provincie) en wat daaraan vooraf ging. Want er ging iets aan vooraf. Niet alleen dat de tijdgeest al schuchter naar mechanisatie streefde - ook zat het slecht met onze boter en onze boterhandel. De feiten over het verhandelen van inferieure boter zijn genoegzaam bekend. Het ging de boeren slecht. Hendrik Franzes Pasma (bekende naam) en enkele anderen trokken naar Denemarken en kwamen met nieuwe ideeen inzake de boterbereiding thuis. Ook anderen hier en daar in de provincie waren op eigen houtje aan de slag gegaan. Maar het hielp niet om de algemene tendenz-in-mineur te doen keren. Het leven van de meeste boeren en hun arbeidersfamilies was zwaar en de baten van hun arbeid klein. Men leefde op de rand van de honger. Ook hadden de boterhandelaren veel macht, vaak ten nadele van de producenten van hun artikel.

Het lichtende voorbeeld was de verwezenlijking van de plannen van 23 meest huurboeren te Warga en omgeving om op coöperatieve grondslag een boterfabriek te stichten. Natuurlijk met vreemd geld. Particulieren waren met fabrieksstichtins reeds voorgegaan. Heel Friesland zag naar de resultaten van het experiment uit, want de Wargasters laadden een zware particuliere verantwoordelijkheid op hun schouders. De uitkomsten waren echter zodanig, dat spoedig meer in dorpen acties werden ingezet. Breedvoerig en gedetailleerd wordt geschetst, hoe op tal van dorpen het voorbeeld van Warga werd nagevolgd; hoe honderden pioniers (meest boeren, maar ook landheren burgemeesters en andere mensen uit burgerlijke intellectuele milieus) hun schouders zetten onder plannen tot oprichting van zuivelfabrieken. Voorts worden vermeld de „begeleidingsverschijnselen", als het aanstellen van een zuivelconsulent, het oprichten van toporganisaties, van een zuivelschool, enz. Het boerenbedrijf had overal een verlengstuk gekregen in de dorpen: rokende fabrieksschoorstenen. En: na 1895 werd het een zg. opgaande tijd, zodat de goede vruchten nog beter zichtbaar werden. Uitvoerig is aandacht gewijd aan het moeizame werk — naast vele anderen — van de pioniers (coöperatieve idealisten) Tsjisse en Jan Remders Kuperus, Riemer Veeman, Sjoerd Johannes de Jong en Tjerk Joh. Swierstra, die voor de propaganda ontzettend veel hebben gedaan. Ook de heer Theo van Weideren baron Rengers is met ere genoemd. Er was veel strijd te voeren, strijd tegen conservatisme, strijd tegen speculatieve fabrieken, strijd soms in eigen gelederen. Enfin — men weet hoe het nu staat. Een hele rij coöperaties en toporganisaties op agrarisch terrein, die alle als het ware in elkaar grijpen. (Men vindt ze alle achterin genoteerd). Naast landbouw- en huishoudscholen, laboratoria en meer. Niets is in deze uitvoerige geschiedenis vergeten. De coöperatie is een sterke macht geworden in het gehele land, maar Friesland heeft er de spits afgebeten en is de andere provincies voorgegaan. De coöperatieve beweging heeft de economische en sociale positie van de boer versterkt. Of het „coöperatistisch" idealisme van de eerste decenniën nog wel steeds aanwezig is, is een andere vraag. In het laatste deel vat drs. Tjepkema in een brede beschouwing samen, wat er in de afgelopen 75 jaar tot stand is gekomen en welke grote dingen uit het kleine Wargaster begin zijn gegroeid. De boer is van het erf gehaald en heeft met zijn producten de wereld veroverd.
(Friese Koerier)