De rol van het departement verandert van een soort ‘superadministratiekantoor' - met enkele tientallen ambtenaren - in het Interbellum tot een ‘denktank' voor onderwijshervorming en maatschappelijke veranderingen in het begin van de jaren zeventig.

Oud-minister Arie Pais noemde het in zijn bespreking voor NRC Handelsblad een ‘voortreffelijk werk ... een evenwichtig opgebouwde compositie, uiterst leesbaar geschreven en voor wie in het onderwerp geïnteresseerd is verplichte literatuur.'

Recensie in Trouw:\

Rode draad in het boek zijn de financiele problemen, of zoals kritische parlementsleden voor de oorlog wel zeiden, de 'spilzucht' van het ministerie. “Al tijdens de discussie over het al dan niet oprichten van een apart ministerie voor onderwijs, waren er mensen die bang waren dat de begroting de pan uit zou rijzen. En die mensen kregen gelijk,” aldus Knippenberg. Nu brak ook kort nadat het ministerie in 1918 gesticht was de economische crisis uit. In 1921 vond al de eerste bezuinigingsronde plaats.

Dit was het begin van een onafzienbare reeks discussies tussen enerzijds onderwijs en anderzijds het ministerie van financien en het parlement over de onderwijsbegroting. Het ministerie overschreed permanent het budget. Maakte het departement zich nu werkelijk schuldig aan spilzucht of was al dat geld gewoon nodig? Knippenberg: “Dat is alsof je vraagt: was de wetgeving terecht? Aanvankelijk was het ministerie niet veel meer dan een administratiekantoor voor de scholen. De financiele gelijkstelling van het openbaar en het bijzonder onderwijs veroorzaakte voor een belangrijk deel de hoge kosten van het departement.”

Volgens Knippenberg en Van der Ham heeft de verzuiling het onderwijs beslist niet goedkoper gemaakt. Het kwam voor dat scholen met maar enkele leerlingen in stand gehouden werden omdat er toch vooral in elke wijk een school van elke signatuur moest zijn. Verder heeft de verzuiling de afgelopen eeuw remmend gewerkt op onderwijsvernieuwingen, zeggen zij. De Mammoetwet is bijvoorbeeld gebaseerd op ideeen die uit het begin van deze eeuw stammen, maar kwam pas in 1963 door het parlement. “De verschillende partijen waren bij iedere wijziging bang dat zij te kort zouden komen. En bij de confessionelen was er een constante huiver iets te veranderen uit angst dat de invloed van de overheid op het onderwijs te groot zou worden,” aldus Knippenberg.

Van der Ham reageert: “In confessionele kring was men niet tegen verbetering van het onderwijs. Er speelden alleen vaak bezuinigingen tussendoor: het geld kon maar een keer uitgegeven worden.” Knippenberg: “Maar de angst voor staatsinvloed was er toch beduidend groter.”

Cals en Deetman

Uit het boek blijkt echter dat confessionele ministers als Cals en Deetman de meeste wetgeving tot stand brachten. Knippenberg verklaart dit als volgt: “Niet-confessionele ministers namen vaak nieuwe initiatieven. Zij haalden de zaak overhoop. Meestal liepen zij wat te hard van stapel en waren hun plannen niet haalbaar, maar zij zetten wel ontwikkelingen in gang die achteraf niet meer terug te draaien waren. Confessionele ministers konden dit dan vaak afmaken door middel van wetgeving.”

Een andere reden waarom vernieuwing niet of langzaam tot stand kwam, is dat in politieke besluitvorming altijd rekening gehouden wordt met korte-termijnbelangen. Van der Ham noemt het lang uitblijven van onderwijsverbeteringen 'de tragiek van het ministerie'. Het was immers ook opgericht omdat verbetering van het onderwijs noodzakelijk werd geacht. “Pas na de Tweede Wereldoorlog is daar iets van terecht gekomen,” aldus Van der Ham.

“De invloed van de verzuiling begint wel af te nemen,” zegt Knippenberg. “Nu de leerlingenaantallen teruglopen, is het onhoudbaar overal alle verschillende scholen in stand te houden. De zuilen worden gedwongen tot samenwerking. Door middel van schaalvergroting probeert de overheid de efficientie van het onderwijssysteem te verbeteren.”

Ook wordt geprobeerd de spilzucht aan te pakken. Deetman heeft veel bezuinigd, maar Van der Ham relativeert dit: “Deetman staat bekend als de grote bezuiniger, maar het budget van onderwijs nam in zijn regeerperiode enorm toe. Dit is in overeenstemming met wat Lubbers onlangs bekend maakte: dat niet alleen de VVD maar ook Deetman verantwoordelijk was voor de val van het kabinet Lubbers II omdat hij meer geld wilde voor onderwijs.”

Tot Deetmans wapenfeiten behoort onder andere de invoering van de Wet op het Basisonderwijs in 1985. Voor enkele andere wetten was het merendeel van het voorbereidende werk verricht, bijvoorbeeld voor de wetten over de basisvorming.

Ritzen heeft in het verleden scherpe kritiek geleverd op Deetmans beleid. Hij sprak van 'kaalslag' en 'blinde bezuinigingen.' Zelf heeft hij inmiddels de financien van het departement op orde gebracht, maar wat het beleid betreft, gaat hij voor een belangrijk deel op dezelfde voet verder als zijn voorganger. “Politieke retoriek,” noemt Knippenberg eerdere uitspraken van Ritzen.

Uittocht

Anderzijds vinden de schrijvers het veelgehoorde verwijt dat Deetman voor Ritzen de kastanjes uit het vuur heeft gehaald ook niet helemaal terecht. Knippenberg: “Ritzen zat opgescheept met een enorme negatieve erfenis in de vorm van de chaos op het departement. Er was een uittocht van topambtenaren gaande en de onderlinge verhoudingen waren verziekt.”

De vertrouwensbreuk tussen ambtenaren en minister wordt geillustreerd door de perikelen met de studiefinanciering, die op 1 oktober 1986 was ingevoerd. “Het werd een van de grootste debacles in de geschiedenis van het departement,” schrijven Knippenberg en Van der Ham. De voorlichting bleek onvoldoende en het verstrekken van voorschotten werkte niet goed. Er was geen rekening gehouden met ouders die weigerden de ouderlijke bijdrage te betalen. Veel studerenden raakten in financiele problemen.

Deetman had zich intensief bemoeid met de invoering van het nieuwe stelsel en had er grote haast mee gemaakt. Hij nam belangrijke beslissingen zonder dat hij de direct betrokkenen daarvan op de hoogte stelde. “Voortdurend wilde Deetman uitsluitsel hebben. Hij joeg de mensen daarmee enorm op, wat grote nervositeit te weeg bracht,” aldus het boek.

In de zomer van 1987 gaf Deetman in antwoord op Kamervragen toe dat 164.000 studenten een te hoog voorschot hadden gehad en dit terug moesten betalen en dat in Groningen nog 30.000 tot 40.000 onbeantwoorde brieven lagen. In oktober stelde Deetman een onafhankelijke commissie in, wat hij aanvankelijk geweigerd had, hoewel de ambtelijke top erop aandrong. De minister liet plotseling achter de rug van secretaris-generaal Scholten om In 't Veld, die toen directeur-generaal hoger onderwijs was, de commissie samenstellen. Scholten en andere topambtenaren waren verre van gelukkig met de mensen die In 't Veld had gekozen.

Het eindraport van de commissie, waarop de Tweede Kamer in belangrijke mate haar oordeel over de minister baseerde, spaarde Deetman. Op het departement ging het gerucht dat hij commissievoorzitter De Hart de baan van secretaris-generaal Scholten had aangeboden. Van der Ham heeft uitgebreid gespeurd naar het waarheidsgehalte van dit gerucht. “Het archief van de adviescommissie en het archief van de studiefinanciering zelf bleken niet te achterhalen,” zegt hij. Van der Ham en Knippenberg hadden voor de rest inzage in alle archieven van het ministerie. “Het is vreemd,” erkent Van der Ham.

Verder wijst hij op de feiten. “Een lid van de commissie, mevrouw C.E. Hunter, werd een half jaar later tot hoofd van de Informatiseringsbank benoemd. Secretaris-generaal Scholten verdween en ook de twee plaatsvervangend secretaris-generaals.” Deetman heeft tegenover de auteurs ontkend dat hij de secretaris-generaal heeft ontslagen, maar Scholten heeft wel tegen hen gezegd dat hij onder druk van Deetman is opgestapt.

Waakhond

Met het duo Ritzen en Wallage trad voor het eerst een niet-confessionele minister en staatssecretaris aan. Daarvoor was er altijd wel 'een confessionele waakhond' aanwezig, zoals Knippenberg het noemt. Ook in andere opzichten is er sprake van een breuk met het verleden. Knippenberg: “Een sociaal-democratische bewindsman zegt nu in feite dat er teveel mensen naar de universiteit gaan. Vroeger was de sociaal-democratie altijd bezorgd om talent dat verloren zou kunnen gaan door milieu- of financiele barrieres, terwijl men nu bezig is om drempels voor de universiteit op te werpen.”

Het doorstromingsbeleid is aan zijn eigen succes ten gronde gegaan, stellen de schrijvers. De kosten van het hoger onderwijs zijn te hoog geworden en de kwaliteit van de afgestudeerden komt onder druk te staan door de grote toestroom van studenten. “Die kwaliteit die onder druk staat is nu het argument om op te treden, maar de financien zijn minstens zo belangrijk. Een financiele maatregel verpakt in een kwaliteitsjasje dus,” zegt Knippenberg. Van der Ham: “Zoals dat meestal gaat in de politiek.”