Blok doorliep de Latijnse school te Alkmaar en ging klassieke letteren studeren in Leiden. De studieresultaten waren behoorlijk, doch zonder extra luister, waaraan zijn toenmalige bekrompen financiële omstandigheden – na het plotseling overlijden van zijn vader – niet geheel vreemd waren. Na in 1879 gepromoveerd te zijn opSextus Pompejus Magnus Gnaei filius werd hij leraar aan het Leids gymnasium. De altijd zeer werkzame Blok vond in het onderwijs niet genoeg bezigheid, en zocht op aanraden van Fruin ontplooiing in het Leidse gemeentearchief. Zo ontstond in 1883 Eene Hollandsche stad in de Middeleeuwen (1883), een jaar later reeds gevolgd door Eene Hollandsche stad onder de Bourgondisch-Oostenrijksche heerschappij(1884). Deze beide eerstelingen over Leidens geschiedenis toonden dadelijk Bloks deugden en gebreken: de werkkracht, de voortvarendheid, het driftig verlangen naar zichtbare resultaten die een ander van nut konden zijn; maar tevens de slordige compositie, de onverzorgde stijl, de al te vluchtige oriëntatie op terreinen die hijzelf voor het eerst betrad. Werkelijke kenners van de middeleeuwen als Samuel Muller stonden tegenover dit jeugdwerk nogal kritisch, maar in den lande vestigde Blok met deze boeken zijn naam als een meester in het vak. Niet onverdiend ook: na de grote critici van de negentiende eeuw was er behoefte aan mannen die de synthese zouden aandurven. Juist aan die moed heeft het Blok nooit ontbroken.

Zijn ster rees nu snel. In 1884 werd hij hoogleraar in de algemene en vaderlandse geschiedenis te Groningen.