Met de verlichting en de Franse revolutie komt het moderniseringsproces in een stroomversnelling terecht. Daardoor ontstaat een breuk met de traditie en raakt de op de godsdienst gebaseerde wereldbeschouwing in crisis. In het werk van Joseph de Maistre, Marquis de Sade en Georg Wilhelm Friedrich Hegel wordt nagedacht over die spanningsverhouding tussen herkomst en toekomst. De Maistre zal de crisis van het christendom nooit verteren en reageert met een reactionaire en tegelijkertijd extravagante vorm van neotraditionalisme en ultrakatholicisme. Marquis de Sade heeft op het eerste gezicht een radicaal tegenovergestelde reactie: hij bejubelt de godendeemstering en pleit voor de emancipatie van de grenzeloze seksuele lust. De Sade ondergraaft elk taboe en doet de moraal op haar grondvesten daveren. Beide visies monden uit in een uitzichtloze nihilistische cultus van het bloedvergieten. Bij de Maistre is de geschiedenis de slachtbank waarop de goddelijke voorzienigheid de mensheid eindeloos laat boeten voor zonde en schuld. De Sade ziet in de slachtbank van de geschiedenis het werk van de natuur die, om haar eigen evenwichten te bereiken, altijd evenveel vernietigt als ze opbouwt. Ook Hegel gebruikt het beeld van de geschiedenis als slachtbank waarop de individuen geoff erd worden. Hegels fi losofi e van de geschiedenis is de theorie die verklaart hoe vooruitgang ondanks de slachtbank toch nog mogelijk is. Die vooruitgang dient in de eerste plaats gezocht te worden in een politieke en juridische ordening van de samenleving, die op redelijkheid gebaseerd is en die herkomst en toekomst refl exief op elkaar betrokken houdt. Het ontstaan van de rechtsstaat met zijn mensenrechten en vrijheden, gaat voor Hegel gepaard met de ontkoppeling van godsdienst en politiek en met een subjectivering van het geloof. Een dergelijk op de rede gegrondvest recht, is in het denken van de Maistre en de Sade onmogelijk. De Maistre kent immers geen andere wet dan degene die gebaseerd is op absolute gehoorzaamheid aan de godsdienstige autoriteit. En de Sade pleit op het eerste gezicht weliswaar voor zeer liberale wetten, maar kent het recht in feite enkel als unilateraal uitzonderingsrecht van het bandeloze individu dat door de overheid ongemoeid wil gelaten worden.

Jean-Marc Piret (1960) is hoofddocent rechtsfilosofie aan de juridische faculteiten van de Erasmus Universiteit Rotterdam en de Vrije Universiteit Brussel. Hij publiceert internationaal over rechtsfilosofische, ideeënhistorische en politiek-fi losofische thema’s.