Codex Aureus Epternacensis
Vorwort: Ludwig Grote

De Codex Aureus Epternacensis (Codex Aureus van Echternach) is een verlucht Evangeliarium, dat vervaardigd werd in (bij benadering) de periode 1030-1050, met hergebruik van een oudere boekband, die van 980-990 dateert. Het is een van een achttal manuscripten die als "Codex Aureus" bekend staan. Het bevindt zich nu in het Germanisches Nationalmuseum in Neurenberg. Het dient niet verward te worden met het twee eeuwen oudere Evangeliarium van Echternach uit de Bibliothèque nationale de France in Parijs of het twee eeuwen jongere Liber aureus Epternacensis uit de "Forschungsbibliothek" in Gotha.

Het manuscript bevat de Vulgaatversies van de vier Evangeliën met inleidende materie waaronder de Canons van Eusebius. Het is een van de mooiste voorbeelden van boekverluchting in de Ottoonse renaissance, hoewel het manuscript zelf, in tegenstelling tot het voorblad van de boekband, waarschijnlijk net na het tijdperk van de Ottonen vervaardigd is. Het werd gemaakt in de Abdij van Echternach onder leiding van abt Humbert.

Het bestaat uit 136 foliobladen van 446 mm. bij 310 mm. Het is een van de meest uitbundig verluchte Ottoonse manuscripten. Het bevat meer dan 60 versierde pagina's, waaronder 16 paginagrote miniaturen, 9 paginagrote initialen, 5 portretten van de evangelisten, 10 gedecoreerde pagina's met de canons; er zijn ook 16 initialen van een halve pagina en 503 kleinere initialen, terwijl een aantal pagina's in de trant van textiel gedecoreerd is. De tekst is volledig in gouden inkt geschreven.

De meeste miniaturen worden toegeschreven aan twee kunstenaars, de "meester van de werkplaats" en een andere die als zijn leerling beschouwd wordt. Een derde, wat ruwere schilder droeg bij met enkele van de verhalende scenes en mogelijk enkele andere elementen die moeilijker zijn toe te wijzen. Zo zijn bijvoorbeeld de laatste drie pagina's vóór Johannes toe te schrijven aan de "meester" (vanaf de kroning met de doornenkroon), en de eerste pagina van de laatste serie aan de leerling. Het ligt voor de hand dat de compositie en ondertekening alle door de "meester" gebeurden, zodat het wisselen van schilder niet al te duidelijk is.

Zoals in veel Ottoonse kunstvoorwerpen is ook in dit boek de invloed van de Byzantijnse kunst onmiskenbaar, de textielpagina's doen bijvoorbeeld sterk denken aan de decoraties op de huwelijksoorkonde van keizerin Theophanu. De beïnvloeding door Byzantium was al aanwezig - de bijna anderhalve eeuw oudere Codex aureus van St. Emmeram vormt hier bij uitstek een voorbeeld van - lang vóór haar komst naar wat vanaf de 12e eeuw het Heilige Roomse Rijk zou gaan heten (en de komst van Theophanu was in feite slechts één aspect van die beïnvloeding, zij het als een belangrijke gebeurtenis).

Men neemt aan dat het dit manuscript was dat zo een sterke indruk maakte op keizer Hendrik III, toen hij samen met zijn moeder Gisela van Zwaben de Abdij van Echternach bezocht. Het was voor hem aanleiding om gelijkaardige werken bij de abdij te bestellen: met name zijn eigen Codex Aureus, nu bekend als het "Speyer Evangeliarium" of Codex Aureus Escurialensis, die zich in de "Real Biblioteca" van het Escorial bevindt. In 1046 had hij deze aan de Dom van Speyer geschonken, de begraafplaats van zijn dynastie.

Tot de Franse Revolutie bevond de Codex Aureus Epternacensis zich in de Abdij van Echternach in het huidige Luxemburg. Tijdens de Eerste Coalitieoorlog werd Luxemburg geannexeerd, waardoor het in 1795 onderdeel werd van het Woudendepartement. Het klooster werd in beslag genomen en verkocht, zodat de meeste monniken vluchtten en daarbij het manuscript en andere draagbare schatten meenamen. De Codex hoorde bij twee andere, die samen met vijf incunabelen in 1801 verkocht werden aan Ernst II van Saksen-Coburg en Gotha. Het bleef in de collectie van het Huis Saksen-Coburg en Gotha, die na de Eerste Wereldoorlog werd overgedragen aan een stichting. Na de Tweede Wereldoorlog werd besloten de collectie te verkopen maar de voormalige hertog streefde ernaar deze in Duitsland te houden; met fondsen van de Duitse Bondsregering en Deelstaten (vooral Beieren) kon de collectie aangekocht worden door het Germanisches Nationalmuseum in Neurenberg, waar de Codex nu is ondergebracht.

11e eeuw