Reproductions de détails de l'Apocalypse de Beatus de Liébana.

Beatus van Liébana (ca. 730 - ca. 800) was een monnik en theoloog uit het Noord-Spaanse Liébana (Cantabrië).

Met de term Beatus (Latijn: de gelukkige, de zalige) wordt zowel de persoon Beatus van Liébana aangeduid, als zijn Commentaar op de Apocalyps van Johannes, een werk dat gedurende vele eeuwen is gekopieerd en vooral voor kloosters een waardevol bezit is geweest.

Beatus van Liébana leefde in de tweede helft van de 8e eeuw in het koninkrijk Asturië. Hij was godgeleerde, en is bekend als auteur van een geïllustreerd Commentaar op de Apocalyps (776). De in de volgende eeuwen vervaardigde kopieën van dit handschrift hebben door hun bijzondere illustraties een belangrijke kunsthistorische betekenis.
Daarnaast was hij auteur van het geschrift Adversus Elipandum (785), waarin hij fel stelling neemt tegen het adoptionisme, een ketterse stroming binnen de kerk, vertegenwoordigd door Elipandus, aartsbisschop van Toledo. Hij ontving steun voor deze strijd van Alcuinus van York, de raadsman van Karel de Grote.

Er is weinig met zekerheid over hem bekend. Vast staat dat hij priester was, waarschijnlijk ook monnik, en mogelijk abt. Zijn woonplaats was, naar men aanneemt, het klooster San Martín de Turieno, wat later Santo Toribio de Liébana is geworden, in het Cantabrisch gebergte in het noordwesten van Spanje. Dit gebied, toen het koninkrijk Asturië, was niet overheerst door de Moren en van hieruit is de Reconquista begonnen. Wij weten dat hij aanwezig was bij het afleggen van de kloostergeloften door Adosinda, de weduwe van koning Silo van Asturië, in 785 te Pravia. Een biografie over hem van Juan Tamayo de Salazar (Martyrologium Hispanum, 1662), waarin onder meer zijn sterfjaar 798 en zijn naamdag als 'heilige' (19 februari) zijn vermeld, wordt inmiddels algemeen als verzinsel beschouwd.

Het Commentaar op de Apocalyps van Johannes werd geschreven door Beatus van Liébana in 776 en waarschijnlijk later nog door hem gereviseerd in 786. Het origineel is verloren gegaan. Dit commentaar is gedurende vele eeuwen gekopieerd in Noord-Spaanse kloosters. Deze middeleeuwse handschriften worden ook kortweg Beatus genoemd en zijn vooral door de bijzondere illustraties van groot kunsthistorisch belang. De oudste volledige kopie wordt gedateerd op 940-945.
Wat Beatus van Liébana met dit commentaar heeft beoogd is niet eenvoudig aan te geven. De tekst is samengesteld uit vroegere commentaren van kerkvaders en christelijke schrijvers, voornamelijk uit het Noord-Afrikaanse christendom. Dat dit commentaar een betekenis zou hebben gehad in de strijd tegen de islamitische overheersing (Reconquista) in zijn tijd, of in de strijd tegen het Adoptionisme (een ketterse stroming binnen de Spaanse kerk), zoals door sommigen wordt beweerd, blijkt nergens uit de tekst en wordt evenmin gestaafd door andere bronnen. Het meest waarschijnlijk is dat het commentaar werd gebruikt in kloosters voor persoonlijke devotie en als inspiratie voor preken in de periode tussen Pasen en Pinksteren, wanneer volgens de Spaanse ritus de Apocalyps (Openbaring van Johannes) werd gelezen in de kerk.

De betekenis van de illustraties is kunsthistorisch van grote betekenis. De Beatuscommentaren bevatten een min of meer vaste cyclus aan ruim 100 afbeeldingen bij de tekst van de Apocalyps (Openbaring van Johannes) en bij het commentaar daarop. De thans bekende kopieën stammen uit de periode van eind negende eeuw tot aan het begin van de dertiende eeuw. Zij vormen een afzonderlijke groep binnen de middeleeuwse cycli van Apocalypsillustraties. De commentaren uit de negende en tiende eeuw laten een geheel eigen Spaanse stijl zien met invloeden uit het islamitische Zuiden, en zijn een belangrijke representant van de mozarabische kunst.
De handschriften bevatten een cyclus van illustraties van de Apocalyps die in de kunstgeschiedenis een aparte plaats inneemt. Het zijn kopieën van een origineel dat in 776 door Beatus van Liébana is samengesteld, of van een tweede, of mogelijk nog een derde redactie door hem uitgebracht. Zij zijn vervaardigd in verschillende kloosters in Noord-Spanje. Er zijn twee uitzonderingen: de Beatus van Saint-Sever, die ten noorden van de Pyreneeën in de abdij van Saint-Sever (Landes) is vervaardigd, en de Beatus van Genève, die afkomstig is uit Zuid Italië, geschreven in Beneventaans schrift. Er zijn thans 27 handschriften bekend met illustraties, waarvan het oudste, slechts een fragment, uit het eind van de negende eeuw dateert en de jongste exemplaren uit de eerste helft van de dertiende eeuw stammen. Kenmerkend voor deze handschriften zijn de bijzondere, min of meer gestandaardiseerde, illustraties. Naast deze 26 is er nog een tiental Beatushandschriften zonder illustraties.
Hoewel Beatus in de handschriften nergens als auteur van het werk wordt genoemd, wordt hij op basis van de in het voorwoord opgenomen opdracht aan Etherius, bisschop van Osma en bondgenoot in de strijd tegen het adoptionisme, als auteur en redacteur beschouwd. Hij wordt voor het eerst als zodanig genoemd door Ambrosio de Morales, biograaf van Filips II, in zijn Corónica General de España.
De tekst van het commentaar is niet van Beatus zelf. Hij is de redacteur, die bestaande teksten en commentaren van kerkvaders en vroegchristelijke schrijvers heeft ineengevoegd en bewerkt tot een omvangrijk werk, dat in gedrukte vorm vele honderden bladzijden zou beslaan. Hij moet over een omvangrijke bibliotheek hebben beschikt. Zijn voornaamste bron is een commentaar op de Apocalyps van Tyconius geweest, een Noord-Afrikaanse theologische schrijver uit de vierde eeuw. Daarnaast maakt hij gebruik van teksten van onder anderen Hiëronymus, Augustinus, Ambrosius, Ireneüs, Gregorius de Grote en Isidorus van Sevilla. De Latijnse tekst is in de oudere kopieën geschreven in het Visigotisch schrift, vanaf eind twaalfde eeuw wordt het Karolingisch schrift gebruikt.

De illustraties, ook miniaturen genoemd, in deze handschriften vormen in de kunstgeschiedenis, en dan in het bijzonder van de boekillustraties, een uitzonderlijke categorie. Zij onderscheiden zich door een ongekend rijk gebruik van kleuren en door het gebruik van gekleurde stroken als achtergrond. De uitbeelding is niet realistisch, maar wel zeer expressief. De figuren zijn in het algemeen niet plastisch. Er wordt geen gebruik gemaakt van perspectief.

Daarnaast kenmerken de handschriften uit de tweede helft van de tiende en begin elfde eeuw zich door hun "mozarabisch" karakter, dat wil zeggen door invloeden vanuit het islamitisch-Arabische Andalusië: bijvoorbeeld hoefijzerbogen, muziekinstrumenten, sommige dierfiguren en kledingstukken. Latere kopieën vertonen meer de romaanse kenmerken zoals we die kennen uit West-Europese en met name Franse bronnen. Er zijn, ook in de vroegere kopieën invloeden aan te wijzen vanuit de Karolingische school van Tours. Op welke bronnen de illustraties van het oorspronkelijke commentaar gebaseerd waren is niet te zeggen. Uit de eerste 125 jaar van dit werk zijn geen kopieën bekend. Mogelijk zijn er laat-antieke en Noord-Afrikaanse voorbeelden geweest. In ieder geval vormen deze illustraties een afzonderlijke Apocalypscyclus met een eigen Spaanse signatuur.

De illustraties zijn gestandaardiseerd: er zijn 68 afbeeldingen gebaseerd op de tekst van de Apocalyps en verder enkele afbeeldingen gebaseerd op het commentaar (waaronder een wereldkaart, Mapa Mundi), afbeeldingen van de evangelisten, de genealogie van Christus, bij het commentaar op het boek Daniël, en nog enkele andere afbeeldingen, in totaal 108. Niet alle manuscripten beschikken over alle afbeeldingen. Vroege redacties van het werk waren beknopter met minder afbeeldingen. Ook zijn niet alle handschriften geheel voltooid of compleet bewaard gebleven.
(bron: Wikipedia)

vroegmiddeleeuwse kunst - Spanje