Translated from the Italian 'Breviario Grimani' (1971) by Simon Pleasance, Linda Packer and Geoffrey Webb
Select Bibliography

Het Breviarium Grimani is een brevier uit de 16e eeuw (1510-1520). Een dergelijk boek bevat de gebeden die een geestelijke van de Katholieke Kerk dagelijks moet bidden. In de late middeleeuwen lieten ook koningen, koninginnen en de hogere adel zulke gebedenboeken maken, meestal rijkelijk versierd, waarvoor de term lekenbrevier gebruikt wordt. Het brevier was veel omvangrijker dan het getijdenboek, het gebedenboek dat door leken gebruikt werd voor hun dagelijkse gebeden, en men kon er dus veel miniaturen in kwijt. Het lekenbrevier was dan ook veel meer een prestigeobject dan een boek voor dagelijks gebruik. Het Breviarium Grimani is zo'n lekenbrevier dat voor een onbekende opdrachtgever in het begin van de 16e eeuw in Vlaanderen werd gemaakt en verlucht is door de bekendste kunstenaars van die tijd. Het werd vernoemd naar een van zijn eerste eigenaars, kardinaal Domenico Grimani, die het aan de republiek Venetië schonk. Het boek wordt bewaard in de Biblioteca Marciana met als signatuur cod. Lat. I,99.
De persoon die het handschrift bestelde is onbekend, maar er zijn wel aanwijzingen. Zo is bekend dat een van de vroege bezitters van het handschrift, Antonio Siciliano geheten, in opdracht van Massimiliano Sforza, de hertog van Milaan, in 1514 in Vlaanderen verbleef aan het hof van Margaretha van Oostenrijk. Het is mogelijk dat hij het handschrift gezien en gekocht kan hebben; alleszins is zijn wapen in het handschrift terug te vinden op folium 81r. Siciliano was kamerheer en secretaris van Massimiliano, maar de laatste werd na de verloren Slag bij Marignano in september 1515 gedwongen zijn hertogstitel te verkopen aan koning Frans I van Frankrijk en zal niet meer in de markt zijn geweest voor het kostbare boek.

In 1520 verkocht Siciliano het brevier in Venetië of in Rome aan kardinaal Domenico Grimani voor de som van 500 gouden dukaten.[a 1] Een secretaris bij de hertogelijke administratie had toentertijd een jaarsalaris van 100 dukaten en een gedrukte Bijbel kostte in die tijd tussen de 6 en 8 dukaten.

Het handschrift is geschreven in het Latijn. Het is gebaseerd op een Breviarium Romanum voor Franciscaans gebruik gedrukt in 1477 op last van Paus Sixtus IV

Een groot aantal van de miniaturen zijn in het boek geplaatst als diptiek. Er wordt dan een volbladminiatuur geschilderd op de versozijde en een andere op de rectozijde, zodat het opengeslagen boek op een tweeluik lijkt. Die diptieken worden gebruikt om de belangrijke onderdelen in het boek aan te kondigen. Miniaturen die alleen voorkomen hebben bijna steeds een marge van het strooirandtype, de marge van het retabeltype komt slechts vier keer voor buiten een diptiek.

De kalenderminiaturen zijn zonder twijfel het meest bekend en het meest beschreven. Zoals in het beroemde voorbeeld van de Très riches heures van de Gebroeders Van Limburg, bestaan ze telkens uit een diptiek. Het breviarium was het eerste handschrift in honderd jaar tijd dat de techniek van de gebroeders van Limburg weer gebruikte. Op de versobladzijde illustreert een volbladminiatuur de werken of de genoegens van de maand. Bovenaan ziet men Apollon of Helios op zijn zonnewagen door de hemel reizen. Op de recto zijde wordt de kalendertekst voor de betrokken maand gegeven in twee kolommen. De tekst is omkaderd met een architecturale lijst. In die lijst vindt men een aantal beelden van heiligen of feestdagen die in de maand gevierd worden, en onderaan een miniatuur, gerelateerd aan de werken van de maand. Bovenaan zien we de dierenriemtekens van het begin en van het einde van de maand. De Jacobus-meester inspireerde zich zeer duidelijk op de Très riches heures.

In 1521 kon Marcantonio Michiel het brevier inzien en hij schreef daarover het volgende:

"...l' officio celebre, che Messer Antonio Siciliano vende al cardinale per ducati 500, fu inminiato da molti maestri in molto anni, lui in sono imminiature de man de Zuan Memelin, de man di Girardo de Guant, de Lieveno da Anversa ...".

Vrij vertaald luidt dit:

"... het beroemde brevier dat Antonio Siciliano verkocht aan de kardinaal voor 500 dukaten werd verlucht door verschillende meesters over verscheidene jaren. In het boek vinden we miniaturen van Hans Memling, Gerard van Gent en Lieven van Antwerpen".

Deze toeschrijving werd later door de kunsthistorici verworpen: Hans Memling was al gestorven voor men aan het handschrift begon te werken en een Lieven van Antwerpen lijkt ook vrij onwaarschijnlijk gezien Lieven van Lathem ook al in 1493 was overleden. De "Girardo de Guant" deed sommigen denken aan Gerard Horenbout. Zoals bij de meeste handschriften verschillen de meningen van de kunsthistorici over de miniaturisten die aan het breviarium meewerkten. Vooreerst zijn er diegenen die de verluchting toeschrijven aan Gerard Horenbout en Alexander Bening en zijn zoon Simon Bening. Anderen spreken dan weer van de meester van Jacobus IV van Schotland[a 10], die in de oudere werken wordt vereenzelvigd met Gerard Horenbout en over de Maximiliaan-meester die op zijn beurt wordt geïdentificeerd als Alexander Bening. Sommige miniaturen worden toegeschreven aan Gerard David.

Tegenwoordig, anno 2013, zijn de meeste kunsthistorici het eens over de Meester van Jacobus IV van Schotland, Alexander Bening, de Meester van de David scènes in het Grimani Breviarium, Gerard David en Simon Bening.

Zoals hoger gezegd worden de kalenderminiaturen vandaag toegeschreven aan de Meester van Jacobus IV van Schotland. Het model, de Très riches heures, bevond zich in die tijd in Mechelen, in de bibliotheek van Margaretha van Oostenrijk en was dus waarschijnlijk toegankelijk voor de Jacobus-meester.[a 12] Hoewel hij zijn miniaturen baseerde op die van de gebroeders Van Limburg, zijn er toch duidelijke verschillen. De landschappen hebben duidelijk meer diepte en het atmosferisch perspectief wordt correct toegepast. Ook het gebruik van de kleuren is geëvolueerd, de Jacobus-meester past zijn palet aan in functie van het seizoen.

In de onderstaande tabel vindt men de afbeeldingen die gebruikt werden voor de kalenderminiaturen. Ook hier kan men zien dat de volbladminiatuur telkens identiek hetzelfde thema heeft als de vergelijkbare miniatuur in de Très riches heures.
De miniaturen in het psalter worden toegeschreven aan de 'Meester van de David-scènes in het Grimani-breviarium'. Deze artiest, die een leerling was van de Jacobus-meester, verluchtte de beginpsalmen van de metten voor alle weekdagen (psalmen 1, 26, 38, 68, 80 en 97) en een bijkomende miniatuur bij het begin van het psalter. Hij gebruikte zelden de traditionele iconografie, maar baseerde veel van zijn illustraties op de psalmencommentaren van Nicholas de Lyre Ook de keuze van de bekoring van Eva als inleidende miniatuur van het psalter is verre van een standaardiconografie, hoewel niet gerelateerd aan de commentaren van Nicholas de Lyre. Naast de voornoemde commentaren liet hij zich ook inspireren door de Legenda Aurea van Jacobus de Voragine en door de tekst zelf. De iconografie van het psalter in het Breviarium Grimani is dus vrij origineel en verwant aan de illustratie van het Pembroke-psalter.De iconografie van de andere onderdelen van het brevier zijn veeleer van het traditionele type.
(bron: Wikipedia)